© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Dimphéna Groffen, Holland, Margaretha van, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Henneberg, Margaretha van [27/03/2019]
HOLLAND, Margaretha van, vooral bekend als Margaretha van Henneberg (geb. 1234 – gest. Loosduinen 26-3-1276), volgens een legende moeder van 365 kinderen. Dochter van Floris IV, graaf van Holland (1210-1234), en Machteld hertogin van Brabant (ca. 1200-1267). Margaretha van Holland trouwde vóór 19-7-1249 in Mainz met Herman graaf van Henneberg (gest. 1290). Uit dit huwelijk werden ten minste 2 zoons en 1 dochter geboren, van wie 1 zoon jong overleed.
Margaretha was de jongste dochter van Floris IV en Machteld van Brabant. Haar vader overleed in haar geboortejaar. Haar oudste broer Willem, graaf van Holland, was vanaf 1247 rooms-koning. Margaretha’s echtgenoot kwam uit de Henneberg-Coburgfamilie. In 1246 dong Herman naar de titel van roomskoning, maar in zijn plaats werd Margaretha’s broer Willem gekozen. Waarschijnlijk moet het huwelijk van Herman en Margaretha worden gezien als onderdeel van een toenaderingspoging tussen de voormalige tegenstanders. Margaretha en Herman woonden een groot deel van het jaar in het familiekasteel in Coburg en op andere plaatsen in Duitsland, maar zij hadden ook een kasteel bij Loosduinen, bekend onder de naam Hooghe Werff.
Legende
Margaretha is beroemd geworden door de legende die aan haar naam verbonden is. Volgens dit verhaal kreeg zij een bedelares met een tweeling aan de deur. Margaretha weigerde de vrouw iets te geven, omdat ze van mening was dat de vrouw onkuis was: immers, een tweeling moest wel van twee verschillende vaders zijn (‘seggende dattet niet mogelic en waer meer dan een kint van eenen man tot eenre mael te mogen ontfangen’. Cronyke van Hollandt). De weggestuurde bedelares was diep gegriefd, en bad God om de gravin net zoveel kinderen te geven als er dagen in een jaar waren. Dit geschiedde: de gravin toog hoogzwanger naar Holland (‘swaer wesende is si nederwaert getogen in Holland’) en beviel daar van haar 365 – volgens enkele kronieken: 364 – kinderen, die allen volmaakt van lijf en leden waren. De gravin en de kinderen overleefden de geboorte niet. De kindertjes werden allemaal tegelijk gedoopt in de kerk van Loosduinen, de jongetjes kregen de naam Jan, de meisjes Elisabeth, en ze werden met hun moeder begraven in de abdijkerk. De legende is in heel Europa bekend: er doen talloze versies de ronde, geschreven tussen de veertiende en de achttiende eeuw. Het gebeuren wordt in Nederland voor het eerst vermeld in de Kronyk van Holland van de Clerc uten laghen landen bi der see (geschreven tussen 1349 en 1356). Deze auteur verwart Margaretha met haar moeder Machteld, en stelt dat ze na de geboorte van haar 365 kinderen gewoon doorleefde.
Crux van de legende is dat ‘zij net zo veel kinderen zou krijgen als er dagen in een jaar zitten’. De kanselarij van het graafschap Holland hanteerde vanaf 1256 de paaskalender (de paasstijl), die het nieuwe jaar met Pasen liet beginnen. Het hele verhaal wijst dan op een tijdrekenkundig grapje: vanaf Goede Vrijdag telde het jaar nog maar twee dagen, namelijk de vrijdag zelf, volgens middeleeuwse gewoonte meegerekend, en paaszaterdag. Margaretha zou volgens die kalender dus zijn bevallen van een tweeling. Zij was op dat moment 42 jaar; een dergelijke bevalling kan dodelijk zijn geweest.
Een heel andere verklaring van de legende komt uit de medische hoek: Margaretha zou overleden kunnen zijn aan een zogenaamde Mola hydatidosa, een afwijking in een gedeelte van de placenta met een degeneratie van cellen die water aantrekken. Het geheel lijkt op een druiventros, die door dunne vliesachtige strengen bij elkaar wordt gehouden. De cellen zijn gevuld met een heldere opaalkleurige vloeistof. De mola kan bestaan uit honderd of meer blaasjes. Er is wel veel fantasie voor nodig om deze blaasjes voor kindertjes aan te zien, maar als deze theorie juist is, zou de gravin aan heftige bloedingen zijn bezweken.
Oorsprong
In de bronnen over het huis Holland of Henneberg is niets te vinden over de geboorte van een tweeling, noch over de exacte doodsoorzaak van Margaretha. Het is ook niet mogelijk de reden te achterhalen waarom deze legende juist aan Margaretha is verbonden. Wat heeft zij gedaan om de hoofdpersoon te worden van zo’n akelig verhaal? We weten het niet. Mogelijkerwijs waren het de ambities van haar echtgenoot, die eerst aasde op de titel van roomskoning, en later trachtte de opvolging in Holland te krijgen, die maakten dat Margaretha een slechte naam kreeg.
Een andere verklaring kan liggen in een ruzie met haar zuster Aleid van Holland. Op 12 mei 1273 oorkondt Margaretha dat ze belooft het erfdeel dat haar door haar moeder is nagelaten te schenken aan Aleid, om op die manier de vrede tussen hen beiden te herstellen (Oorkondenboek 3, 1634). Over het dispuut dat blijkbaar aan deze oorkonde is voorafgegaan is in kronieken of oorkonden echter niets terug te vinden. Een paar jaar later krijgt Margaretha van Floris V een bevestiging van de erfenis van goederen in Maasland. Het is aannemelijk dat dit de goederen zijn die zij eerder aan haar zuster zou hebben afgestaan, maar volstrekt onduidelijk is waarom zij deze dan weer terug zou hebben gekregen. Het is, kortom, onbekend wat zich precies heeft voorgedaan rond de erfenis van Machteld van Brabant, en de strijd tussen de zusters.
Volgens een vijftiende-eeuwse kroniek van Jan van Naaldwijck werd Margaretha van Henneberg begraven in de kerk van Loosduinen, naast haar zoon Herman. Van beide graven is bij restauratiewerkzaamheden aan de kerk tussen 1969 en 1974 echter geen spoor teruggevonden.
Naslagwerken
Van der Aa; Delvenne; NNBW.
Literatuur en bronnenuitgaven
- Cornelis Aurelius, Die cronyke van Hollandt, Zeelandt ende Vrieslant […] (Leiden 1517) 178-179 [Divisiekroniek].
- Petrus Scriverius, Beschrijvinge van alle de graven van Hollandt, Zeelandt ende Vrieslandt (‘s-Gravenhage 1678) 551-560. [Bevat naast de beschrijving van het geboortemirakel een opsomming van alle kronieken waarin het gebeuren wordt beschreven en een uitleg van de verwisseling van Machteld/Margaretha. Scriverius merkt op dat het mirakel niet is beschreven in de contemporaine Rijmkroniek van Melis Stoke].
- Kronijk van Holland van den Clerc uten laghen landen bi der see, B.J. Lintelo de Geer van Jutphaas ed. (Utrecht 1867) 87-88.
- Jan van Naaldwyck, Croonijcke van Hollandt totten jare 1414. British Library, Dept. of manuscripts, MSS Cotton Vit.F.xv.
- W. Füsslein, ‘Hermann I Graf von Henneberg (1224-1290) und der Aufsprung der Hennebergische Politik’, Zeitschrift für Thüringische geschichte und Altertumkunde NF 11 (1899) 55-109, 150-224, 295-432.
- D.Th. Enklaar, ‘De Loosduinse kindertjes’, in: Idem, Herfstlicht op velden van cultuur. Cultuur-historische opstellen (Assen 1961) 65-71.
- Oorkondenboek van Holland en Zeeland 2-4, J.G. Kruisheer ed. (Assen/Maastricht 1986-1997).
- J. Bondeson en A. Molenkamp, Gravin Margaretha van Henneberg en haar 365 kinderen; een Loosduinse legende van lang geleden (z.p. 1995).
- J. Bondeson en Arie Molenkamp, ‘The countess Margaret of Henneberg and her 365 children’, Journal of the Royal Society of Medicine 89 (1996) 711-716.
Illustratie
De 365 kinderen van Margaretha van Henneberg in het doopbekken, door onbekende kunstenaar, ca. 1350.
Auteur: Dimphéna Groffen
Biografienummer in 1001 Vrouwen: 15
laatst gewijzigd: 27/03/2019
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.